حکمای ایرانی بر این باور بودند که همانگونه که پیدایش بیماری نیاز به سبب دارد،  تندرستی نیز بدون تدبیر و تدارک سبب های آن، پایدار و برقرار نمی ماند.  حکما این اسباب را شش سبب می دانستند و آنها را به نام " اسباب سته "  یا "  سته ضروریه "  می خواندند و برای هر یک چند و چون بسیار برمی شمردند. این شش سبب عبارت اند از: هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، حرکت و سکون بدنی، خواب و بیداری،  استفراغ (به معنی فراغت یافتن و آسوده شدن از مواد زاید و سمی از طریق دفع از راه های طبیعی ) و احتباس ( نگهداری مواد حیاتی در بدن ) و رویدادهای نفسانی.

بخشی از اموری که زیرگروه سبب ضروری نخستین ( هوا ) برشمرده می شوند، تدابیر مربوط به فصل های سال هستند. بر اساس آموزه های طب سنتی ایران، یکی ازمهم ترین راه های نگهداری تندرستی (حفظ الصحة) و پیشگیری از بیماری ها ( تقدمة الحفظ )، به کار بستن تدابیر متناسب با هر فصل در گذر سال است.  حکمای ایرانی، آگاهانه و پیشبینانه راه و چاره هایی اندیشیده بودند تا  تندرستان (و نیز بیماران) با مزاج های گوناگون بدانند که به مقتضای  چگونگی سرشت خود و به تناسب دور فلک و گردش فصول، باید از چه اموری گریز و پرهیزکنند و به چه اعمالی روی آورند تا از هماهنگی داخلی و اعتدال مزاجی  بیرون نروند و یا آن که زودتر بدان هماهنگی بازگردند. این بایست و نبایست ها و چند و چون ها، بخش هایی بس خواندنی ازکتب طب سنتی را در برمی گیرد و جالب آن که با وجود آکندگی از نکته سنجی ها و ریز بینی های فراوان، همواره کل نگرانه و با دیدی  باز و گشاده به موضوع تندرستی فرد، بیان شده است.

سال معتدل و غیرمعتدل

به صورت کلى اگر سالى معتدل باشد؛ یعنی فصول، مطابق انتظار باشند؛ بیمارى ها در آن کمتر رخ مى دهند ولى در سال هاى غیر معتدل که فصول از نظر مزاجی شبیه هم می شوند یا مزاج غیرعادی پیدا می کنند(مثلا زمستان گرم یا تابستان خنک) بیمارى ها طولانى مى شوند؛ چرا که در حالت طبیعى، بیمارى ناشى از سوء مزاج، در فصول بعد به علت تغییر و تخالف مزاج فصول، که با نظمی حکیمانه درپی هم می آیند؛ رو به بهبود می رود. در سال غیر معتدل این حالت اتفاق نمى افتد و بیمارى هاى مزمن بیشتر بروز مى کنند.

بهار طبّی، بهار نجومی

تعریف منجمان و طبیبان از فصل بهار متفاوت است. بهار نجومی، فصلی است 93 روزه که با تحویل سال، آغاز و با پایان خرداد ماه تمام می شود.

از نظر طبیبان، فصل بهار، برهه اى از سال است که مردم سرزمین هاى معتدل نیازمند پوشیدن لباس گرم به علت سردى هوا و یا خنک کردن هوا به علت گرمى آن نباشند. شروع بهار، به سبب روییدن گیاهان و برگ برآوردن درختان و ظهور شکوفه‌ها، موجب سبزی و خرمی زمین است و باعث بارداری حیوانات، رونق چهره و بدن و فربهی و سرخی رنگ رو می‌گردد. شاید این معیارهای اخیر- یعنی سبزی زمین و ظهور شکوفه و برگ درختان- را بتوان معیار دیگری برای شروع بهار طبّی دانست.

در مناطقی مانند تهران، معمولا بین اوّل تا نیمه اسفند، بهار طبّی آغاز می شود.

طبیعت بهار

عدّه ای طبیعت بهار را معتدل، و برخی گرم و مرطوب می دانند امّا درواقع باید گفت که مزاج فصل بهار، گرم و مرطوب در حد اعتدال است و به سبب اعتدال مزاج و لطافت، مقوی قوا و روح طبّی است و موجب تقویت آنها می‌گردد.

 
این فصل موافق با تمام سنین است و به ویژه برای پیران و صاحبان مزاج سرد و خشک(سوداوی ها) مناسب‌ترین فصل برای زندگی و سلامت است امّا بلای جان دموی هاست که به خواب و خمیازه و کش آمدن بدن، گرفتارند.

در بهار سه اتّفاق مهم در بدن رخ می دهد:

1- در فصل زمستان، مقدار غذایی که ما مصرف می‌کنیم در مقایسه با سایر فصل‌ها کمی بیشتر است و سهم غذاهای مقوی و غلیظ هم در رژیم غذایی افزایش پیدا می کند. این اتفاق به این دلیل می‌افتد که بدن ما در هوای سرد زمستانی، انرژی بیشتری برای تامین حرارت بدن و مقابله با سرما نیاز دارد. افزایش مصرف موادغذایی، به‌دنبال خود، افزایش میزان موادزائد و غیرضروری به همراه دارد. به این ترتیب که حفره‌های ریز بدن و بافت‌های آن از این موادزائد انباشته می‌شوند و چون افراد، در فصل زمستان نسبت به دیگر فصل‌ها کمتر عرق می‌کنند این مواد زائد، امکان خروج از طریق پوست را پیدا نمی‌کنند.

اما به مرور با گرم شدن طبیعت و آغاز فصل بهار این فضولات منجمد شده در حفره‌های بدنی، روان و سیال شده وارد جریان خون می‌شوند؛ درست مانند اتفاقی که برای برف و یخ زمستانی پیش می آید؛ به خصوص اگر فرد، در زمستان، زیاد، خورده و کم، ورزش کرده باشد؛ این اخلاط زیادتر خواهند بود.

اگر در بهار، بدن نتواند این اخلاط را به طور کامل و از راه های طبیعی دفع نماید؛ این مواد زائد به سوی اندام‌های ضعیف مانند کشاله‌های ران، زیر پوست و اطراف بدن جاری می‌شوند و باعث تولید امراض شایع در این فصل مانند دمل‌ها، ورم‌های چرکی، جوش‌ها، خارش و جرب و ورم‌های حلق می‌گردند.

اگر این اخلاط فاسد، وارد مغز شده به بطن‌های مغزی برسند، موجب بروز صرع و سکته‌ می‌گردند و اگر به غشاهای مغزی وارد شوند وسواس سوداوی را باعث می شوند.

ریزش این مواد به بینی و سینوس ها، زکام، گرفتگی صدا، سرفه و....(آلرژی بهاره) و ریزش آنها به مفاصل باعث ورم‌های چرکی مفصلی و درد مفاصل می‌گردد.

2-  سرما و برودت به‌طور کلی، فعالیت عوامل بیماری زا را در طبیعت و در بدن انسان کند و در بسیاری مواقع متوقف می‌کنند. بنابراین در فصل‌های سرد، به‌ویژه فصل زمستان، امکان فعالیت این عوامل بیماری زا که ممکن است در بدن نیز موجود باشند به‌شدت کاهش پیدا می کند. امّا با نزدیک شدن بهار و گرم شدن هوا، امکان فعالیت این عوامل بیماری‌زا و میکروارگانیسم‌ها بیشتر و بیشتر می‌شود. به این ترتیب با آمدن بهار، احتمال ابتلا به برخی بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های عفونی در بدن افزایش پیدا می‌کند که اگر این عوامل و دیگر مواد زائدی که در بدن وجود دارد به درستی پاکسازی و تخلیه شوند، امکان ابتلا به بیماری‌ها به حداقل می‌رسد.

اوریون، سرخجه، سرخک، آبله مرغان و سرماخوردگی از جمله رایج‌ترین بیماری‌هایی هستند که با فرا رسیدن فصل بهار در میان بزرگسالان و کودکان دیده می‌شود. چنان که گفته شد، این اتفاق به این دلیل بروز می‌کند که با گرم شدن هوا، حصار برودتی بدن شکسته شده، زمینه فعالیت عوامل بیماری‌زا فراهم می‌شود. از طرفی، افزایش حرارت غریزی بدن در آستانه بهار، موجب فعال شدن این عوامل بیماری‌زا شده، به‌طور خودبه‌خود آن‌ها را بیدار و فعال می‌کند و آن‌ها را وارد جریان گردش خون کرده، سبب بروز بیماری‌ها می‌شوند.

نکته: هر بیماری که ماده آن در زمستان ساکن باشد، در این فصل به هیجان آمده، نضج یافته و دفع می‌گردد. پس شدت یافتن بیماری ها در این فصل لزوماً اتّفاق بدی نیست؛ بلکه تلاش طبیعت برای پاکسازی بدن و دفع فضولات از آن می‌باشد.

3- به دلیل از بین رفتن سرما و گرما و رطوبت معتدل بهاری، قوای بدنی تقویت شده، خونسازی تشدید می شود و شخص ممکن است دچار غلبه خلط دم شود، به ویژه اگر تدابیر این فصل را رعایت نکند یا مزاج ذاتی او، دموی باشد.

به همین دلیل، در بهار، بیماری‌هایی همچون دگرگون شدن خون (اختلاف الدم)، خون دماغ، ترک برداشتن رگ‌ها، پیدایش بزاق خون‌آلود و سرفه به وجود می‌آید.

 
نکته: در سال های اخیر، دلیل دیگری برای شدّت گرفتن بیماری ها در بهار پیداشده و آن هم مسافرت های زیاد است. تغییر مکان و در نتیجه مواجهه با آب و هواهای جدید و متغیر، در کنار مشکلات بهداشتی و تغذیه ای مسافرت، اوضاع بیماری ها در بهار را بدتر می کند.