مزاج شناسی1/1 

مفاهیم بنیادین مزاج شناسی 

مقدمه 

کلمه مزاج برای ما نام آشنایی است. افرادی که زود عصبانی می شوند را تند یا آتشین مزاج و افراد دیر جوش و کم حرف و غیر فعال را سرد مزاج می نامند    . حقیقتا معنی مزاج چیست؟ چگونه می توانیم مزاج خود یا به تعبیری درست تر طبیعت بدن خود را بشناسیم؟ 

اختلاف طبایع افراد همیشه معمولا مورد کنجکاوی و سؤال بوده است. در یک روز پائیزی به مردمی که در خیابان درحال حرکتند دقت کنید؛ عدّه ای با پالتو و شال و کلاه، تعدادی با یک ژاکت معمولی و تعدادی فقط با یک پیراهن بیرون آمده اند، این ها چه تفاوتی دارند؟ عدّه ای خیلی زود چاق می شوند و عده ای با وجود پرخوری، همچنان اندام متناسبی دارند؛ بعضی خوابی سبک و طولانی دارند و برخی، خوابی سنگین و طولانی؛ بعضی ها خیلی تند و تیز هستند و بلند و سریع تکلم می کنند در حالی که عدّه ای خیلی آرام و منقطع و با تأنی حرف می زنند؛ برخی افراد با خوردن یک خیار دل درد می گیرند و به قول معروف سردیشان می شود در حالی که بعضی ها با خوردن مقدار زیادی خیار هم هیچ واکنشی نشان نمی دهند    . 

نکته مهم این است که معاینات بالینی و بررسی های آزمایشگاهی این افراد، معمولا طبیعی است؛ پس اختلاف این افراد در کجاست؟ 

از این دست نکات که طبّ جدید توان پاسخگویی به آنها را ندارد در زندگی ما بسیار دیده می شوند. مثلا چرا کلّه پزی ها و هلیم فروشی ها در زمستان پررونقند و در فصول گرم، مشتری زیادی ندارند؟ اگر شما یک پزشک درجه یک در طبّ جدید باشید و با تمام وجود، مخالف طبّ سنّتی، باز هم آبدوغ خیار را در تابستان ها نوش جان می کنید و در زمستان ها سراغش را هم نمی گیرید. به راستی چرا؟ اگر قرار به این است که قضاوت در مورد غذاها بر اساس پروتئین و چربی و کربوهیدرات و ریزمغذی های آنها انجام شود، چه فرقی می کند که آبدوغ خیار در تابستان مصرف شود یا زمستان؟ 

جواب این سؤالها را باید در طب سنتی و در بحث طبایع یا مزاج ها جستجو کرد. خلاصه این جواب ها این است که طبیعت ما انسان ها با هم تفاوت دارد و اگر بخواهیم سبک زندگی سالم و روش دستیابی به سلامت واقعی را تجربه نماییم، باید به جسم و روان آدمی از دیدگاه طب اخلاطی یا طب مزاج محور نگاه کنیم    . 

زندگی انسانی، پرواز با بال قواعد و نظام دقیق طراحی شده توسط حضرت باری تعالی است که سختی و خشونت در آن راه ندارد، ناکامی و ناکارآمدی در آن رسوخ نمی کند، همه چیز، هم گام، هم زبان، همراه، هم آوا و هم سوی حرکت بشر می شود و مسیر تکامل را به روی انسان باز می کند    . 

از جمله قانونمندی های حاکم بر نظام هستی، طراحی خلقت بر اساس مزاج هاست. خداوند تبارک و تعالی، آسمان ها و زمین و مخلوقات مابین آن ها(سیارات، کائنات، نباتات، حیوانات، جن و انس و ...)، پندارها، گفتارها، رفتارها و ... و مجموعه پدیده های اخلاقی را دارای مزاج و سرشت آفریده است    . 

علم مزاج شناسی نگاهی جامع به نظام هستی دارد و فهم آن، زندگی را زیبا و سازگار با طبیعت می سازد و در پرتوی این سازگاری، سلامت و آرامش حاصل می شود    .

عنصر( رکن، اسطقسّ) 

بنابر نظر طبّ سنّتی ایران که مورد تأیید طبّ اسلامی و تقریبا تمامی مکاتب طبّی قدیم می باشد؛ تمام هستی از ترکیب     4عنصر(رکن، اسطقسّ    )به نام خاک، آب، هوا(باد) و آتش تشکیل شده است.عناصر، اجسامی هستند ساده و غیر قابل تجزیه به جزءهای کوچکتر که همه هستی از ترکیب آنها به وجود آمده است. 

قوا یا کیفیات اوّلیه عناصر

عناصر و هرچه که از ترکیب آنها حاصل می شود؛ دارای4 (و در واقع، دو زوج)  کیفیت یا قوّه هستند: حرارت و برودت(گرمی و سردی) و رطوبت و یبوست(تری و خشکی).

عناصر(ارکان، اسطقسّات) اربعه

تذکّر مهم:مفهوم عنصری خاک، آب، هوا و آتش، با آن چه که در زندگی عادّی از آنها می شناسیم؛ متفاوت است. در واقع، خاک، آب، هوا و آتشی که ما می بینیم، از تظاهرات و جلوه های خاک، آب، هوا و آتش عنصری هستند وگرنه مثلا در خاک یا زمین، ترکیبی از عناصر خاکی، آبی، هوایی و آتشی موجود است. انتقادی که معمولا از سوی مخالفین مطرح می شود که «عنصر غیرقابل تجزیه است ولی آب و باد و خاک و آتش مرکّب و غیربسیط هستند» ناشی از عدم درک صحیح از تعریف عنصر و فرق نگذاشتن بین آب و آتش و باد و خاک مرکّب این دنیایی با آب و آتش و باد و خاک عنصری است.

1- خاک:سنگین مطلق است و در مرکز سایر عناصر قرار می گیرد و دیگر عناصر به سوی او حرکت می کنند(قانون جاذبه). ثابت و ساکن است و پایداری دیگر عناصر به اوست. در موجودات، باعث به هم پیوستگی، پایداری و حفظ شکل است. طبع آن سرد و خشک است.

2- آب:سنگین نسبی است و اطراف خاک را فرا می گیرد. هر شکلی را به آسانی می پذیرد و به آسانی نیز از دست می دهد. به دیگر عناصر قابلیت شکل گیری می دهد. در موجودات، باعث نرمی، همواری و شکل پذیری می شود. طبع آن سرد و تر است.

نکته:اجسام مرطوب، زود می گیرند و زود هم از دست می دهند ولی اجسام خشک، دیر می پذیرند و دیر از دست می دهند. اگر خشک و تر به هم بیامیزند؛ خشک از تر، نرمی و آسان شکل گرفتن را می گیرد و تر از خشک، قوام و حفظ هیأت را.

3- هوا:سبک نسبی است و اطراف آب را گرفته است. با عناصر دیگر می آمیزد و باعث تخلخل و سبکی و گشادگی آنها می شود. در موجودات، نرمی، سبکی و سهولت بلند شدن را سبب می شود. از آب فرمانبردارتر است. طبع آن گرم و تر است.

4-  آتش:سبک مطلق است و بالاتر از سایر عناصر قـرار می گیرد. باعث می شود هوا به دو عنصر سرد نفوذ کند؛ سردی آنها را بشکند و آنها را از عنصر به مزاج تبدیل کند. در موجودات، پختن، نرم کردن و آمیختن را باعث می شود. طبع آن گرم و خشک است.

نکته:در موجودات زنده، آب و خاک که سنگین ترند؛ بیشتر در پیدایش اندامها و حفظ ثبات آنها دخیلند امّا آتش و هوا اوّلا در پیدایش ارواح و روانها دخیلند و درثانی، حرکت و جنبش( هم در ارواح و هم در اندامها) را سبب می شوند.

قوای اولیه 4 عنصر تشکیل دهنده جهان مادی (و از جمله بدن انسان)

نحوه اثر عناصر بر هم

در برخورد ارکان با یکدیگر، اگر یک رکن بر دیگری اثر کند و به طور کامل بر آن غلبه نماید و آن را جزیی از خود نماید؛ به این صورت غالب جدید، کائن و به پدید آمدن آن کون می گویند. به رکنی که مغلوب شده است نیز فاسد و به این رخداد، فساد اطلاق می شود. امّا اگر ارکان، توانایی غلبه بر یکدیگر را نداشته و طبیعت میانه ای را به وجود آورند، به این عمل، استحاله گفته می شود. کیفیّت جدید حاصل شده؛ طبع یا مزاج نامیده می شود. مزاج یا طبع را نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید، مزاج، جسم نیست؛ بلکه کیفیت( گرمی، سردی، خشکی، و تری) است.

مزاج یا طبع

چنان که گفته شد؛ مزاج، کیفیتی است که از واکنش متقابل دو یا چند عنصر حاصل می شود؛ به عبارت دیگر، از واکنش متقابل اجزای ریز موادّ متضادّ با یکدیگر، کیفیت همگونی حاصل می شود که به آن مزاج می گوییم. برای مثال اگر آب و خاک با نسبتی مساوی به هم بیامیزند؛ مادّه حاصله مزاج سردی خواهد داشت امّا از نظر تری و خشکی به تعادل نزدیک است. چون تمام خلقت از این 4رکن آفریده شده است؛ تمام حقایق مادّی و معنوی دارای مزاج خواهند بود.